Niepłacenie za roboty – dlaczego?

W ostatnim roku nasiliło się ze szczególnym natężeniem zjawisko niepłacenia – zwłaszcza przez generalnych wykonawców robót budowlanych w zamówieniach publicznych – wynagrodzeń podwykonawcom.
Zjawisko to w języku prawnym stanowi w istocie uchylanie się przez tych wykonawców (będących zamawiającymi w stosunku do podwykonawców) od wykonywania zobowiązań finansowych, stanowiących świadczenie ekwiwalentne w zamian za świadczenia rzeczowe wykonawców robót specjalistycznych.
Taki stan faktyczny powoduje nie tylko znaczne kłopoty finansowe po stronie podwykonawców, ale w wielu przypadkach powoduje też ogłaszanie upadłości i likwidację tych firm.
W mojej ocenie nieprawidłowości te zostały spowodowane na skutek bądź to w rezultacie niedostatecznej znajomości prawa, a w szczególności przepisów K.c., bądź też wskutek jego niestosowania.
To przekonanie stało się inspiracją do zaprezentowania niniejszego artykułu, który jest przeznaczony dla zamawiających, generalnych wykonawców i podwykonawców i ma na celu przypomnienie treści cytowanych w tytule norm K.c. Celem generalnym tych norm jest zapewnienie zawierania w sposób prawidłowy umów pomiędzy tymi uczestnikami procesu budowlanego oraz zabezpieczenie zapłaty wykonawcom za roboty przez nich wykonane.

Jaki był cel ustawodawcy wprowadzającego do treści K.c. normy art. art. 649¹ – 649⁵?

Najprostszą odpowiedzią na to pytanie jest:
Głównym celem ustawodawcy w ramach nowelizacji K.c. w tym obszarze było zapewnienie ukształtowania w celu stosowania takiego środka, czyli instrumentu prawnego, który w stopniu wystarczającym zapewni spełnienie świadczenia (zobowiązania pieniężnego) konkretnego zamawiającego roboty budowlane wobec ich wykonawcy, czyli świadczenia stanowiącego zapłatę wynagrodzenia za te roboty. (Zamawiającym w tym rozumieniu może być zarówno inwestor, jak też osoba działająca w jego imieniu i na jego rzecz, lub generalny wykonawca wobec podwykonawcy, lub podwykonawca wobec innego podwykonawcy.)
Owym środkiem zabezpieczenia terminowej zapłaty wynagrodzenia wykonawcy jest ukształtowana normą art. 649¹ § 1 i 2 K.c. „gwarancja zapłaty”.
Zanim ten środek prawny został ukształtowany w treści art. 649¹ K.c. – miał już swoje miejsce w innym akcie normatywnym, a mianowicie w treści uchylonej już ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o gwarancji zapłaty za roboty budowlane.
Na tle tej ustawy ukształtowały się już pewne kierunki orzecznictwa Sądu Najwyższego. I tak np. w wyroku z dnia 18 października 2007 r. III CSK 104/07 Sąd Najwyższy w zasadzie przesądzając o mocy obowiązującej tej ustawy, ustanawiającej instytucję „gwarancji zapłaty” za roboty budowlane przesądził jednocześnie, że „wykonawca robót budowlanych żądający od zamawiającego gwarancji zapłaty zobowiązany jest wykazać wysokość ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia, którego zabezpieczeniu terminowej zapłaty służyć ma udzielenie tej gwarancji”.
Aktualnie obowiązująca norma art. 649² K.c., a w szczególności treści art. 649² § 1 i 2 przesądza, że mają one charakter bezwzględnie obowiązujący (tzw. ius cogens) Na taki charakter cytowanych norm wskazuje ta regulacja stanowiąca, że nie można przez czynność prawną wyłączyć oni ograniczyć prawa wykonawcy (generalnego wykonawcy) do żądania gwarancji zapłaty oraz, że odstąpienie od umowy spowodowane żądaniem wykonawcy przedstawienia mu gwarancji zapłaty jest bezskuteczne (przepisy art. 649¹ – 649⁴ stosuje się do umów zawartych pomiędzy generalnym wykonawcą a dalszymi wykonawcami (podwykonawcami)).
Oznacza to w konsekwencji, że zamawiający roboty budowlane nie mogą zrzec się tego zabezpieczenia roszczeń wykonawców z tytułu zapłaty wynagrodzenia oraz że stosowanie tej normy prawnej nie ma charakteru dobrowolnego a ma charakter obligatoryjny, co ma służyć bezwzględnemu zabezpieczeniu realności egzekwowania tych roszczeń finansowych wykonawców.
O tym, że „gwarancja zapłaty” ma w swej intencji realnie zabezpieczyć zapłatę pełnego wynagrodzenia wykonawców, a to zarówno wynagrodzenia wynikającego bezpośrednio z umowy o roboty oraz z tytułu robót dodatkowych, koniecznych do wykonania tej umowy, zaakceptowanych na piśmie przez inwestora – świadczy normatywna treść art. 6493 § 1 i 2 K.c. Gwarancji zapłaty w tej wysokości wykonawcy mają prawo bezwzględnie żądać od zamawiającego robót (np. inwestora, zamawiającego, generalnego wykonawcy) w każdym czasie.
Jednakże z treści dalszych norm prawnych, a mianowicie art. 6494 § 1 i § 2 wynika, że ów czas do żądania gwarancji zapłaty, aby spełniała ona swój cel, to czas w okresie realizacji robót, a nie po ich wykonaniu. Tę tezę uzasadnia treść normatywna ww. przepisów K.c. przesądzająca o tym, że:

1. Jeżeli wykonawca (generalny wykonawca) nie uzyska żądanej gwarancji zapłaty w wyznaczonym przez siebie terminie, nie krótszym niż 45 dni, uprawniony jest do odstąpienia od umowy z winy inwestora (zamawiającego) z przyczyn jego dotyczących.
2. Brak żądanej gwarancji zapłaty stanowi przeszkodę w wykonywaniu robót z przyczyn dotyczących inwestora (zamawiającego), co daje wykonawcy uprawnienie, o którym mowa w tezie 1.

Przepisy art. 649¹ § 2 przesądzają o formach, w jakich gwarancja zapłaty powinna być udzielona. Te formy to: gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa, a także akredytywa bankowa lub poręczenie banku udzielone na zlecenie inwestora

Na zakończenie rozważań należy stwierdzić, że według stanu prawnego na dzień jego opracowania przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych nie zawierały regulacji dotyczących gwarancji zapłaty za roboty budowlane, czyli nie przewidywały zabezpieczenia dla wykonawcy od zamawiającego na poczet zapłaty wynagrodzenia. W związku z tym, na podstawie art. 139 § 1 P.z.p., regulacje K.c. w tej materii, o których była mowa mają zastosowanie i powinny być stosowane również w umowach o roboty budowlane w sprawach zamówień publicznych.
W tych zatem stosunkach także i przede wszystkim istnieją realne możliwości zabezpieczenia zapłaty wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane zarówno co do zasady, jak też co do terminu.

Wnioski wynikające z powyższych rozważań

1. Aktualny stan prawny stwarza realne możliwości zabezpieczenia terminowej zapłaty wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane zarówno przez inwestora (zamawiającego) – generalnemu wykonawcy, jak też przez generalnego wykonawcę – podwykonawcom.
2. W takim stanie prawnym główną rzeczywistą przyczynę braku zapłaty wynagrodzeń za roboty budowlane wykonawcom (generalnym wykonawcom, podwykonawcom) przez zamawiających u nich wykonanie robót budowlanych stanowi nieznajomość lub świadome (aczkolwiek wielce niekorzystne dla wykonawców) niestosowanie bezwzględnie obowiązujących norm art. 649¹ – 649⁵ K.c.
3. Niezbędne jest zatem pogłębienie świadomości prawnej w tym obszarze.

Czy przestrzeganie przez uczestników procesu budowlanego norm art. 6971 K.c. może być pomocne dla zabezpieczenia zapłaty wynagrodzenia wykonawców?

Generalnie na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco.
Uzasadnienie na udzielenie zaś takiej odpowiedzi stanowi treść normatywna powołanych przepisów art. 647¹ § 1 – 6 (mających charakter bezwzględnie obowiązujących). Z treści tych norm prawnych, a w szczególności z treści art. 647¹ §§ 1 – 3 wynika, że zarówno inwestor (zamawiający), jak też każdy wykonawca zamawiający roboty u innej osoby wykonującej część robót (o charakterze specjalistycznym) ma prawo wglądu w treść projektu umowy zawieranej na całość lub część podzlecanych robót. Ma to na celu kontrolę tych projektów umów dla zapewnienia prawidłowości realizacji przedmiotu zamówienia jako całości, w tym kontrolę postanowień dotyczących gwarancji realizacji zobowiązań stron danej umowy.
Brak szczegółowych klauzul dotyczących gwarancji zapłaty (np. w kwestii zasad i terminów jej wnoszenia oraz zwrotu) powinien być w praktyce uznawany za brak w zakresie istotnych, niezbędnych postanowień danej umowy, co w rezultacie powinno skutkować przewidzianymi w artykule zastrzeżeniami wykonawców.

Wnioski końcowe na podstawie ustaleń zawartych w pkt. 3 niniejszego artykułu

1. Stosowanie w praktyce postanowień wynikających z regulacji art. 647¹ §§ 1 – 3 jest niewątpliwie pomocne dla zabezpieczenia terminowej zapłaty wynagrodzenia wykonawcy za wykonanie przez niego całości lub części robót będących przedmiotem zamówienia.
2. W tym celu zarówno w interesie inwestorów (zamawiających), jak też wykonawców robót, w tym będących zamawiającymi w stosunku do podwykonawców jest bezwzględne przestrzeganie treści tych norm prawnych, w tym dostosowanie treści projektów umów do wymogów wynikających z treści norm art. 649¹ – 649³ dotyczących gwarancji zapłaty wynagrodzenia.
3. Skuteczność stosowania zarówno norm art. 647¹, jak też norm art. 649¹ – 649³ K.c. powinna ograniczyć roszczenia z tytułu solidarnej odpowiedzialności inwestora, o której mowa w art. 647¹ § 5 K.c.